۱. مقدمه
گاز طبیعی و گاز مایع، اصلی‌ترین سوخت‌های گرمایشی در ساختمان‌های مسکونی و اداری در ایران هستند. استفاده گسترده از بخاری‌های گازسوز، آبگرم‌کن‌ها، شومینه‌ها و پکیج‌های دیواری، در کنار ضعف در اجرای مقررات ملی ساختمان و نبود فرهنگ نگهداری و سرویس دوره‌ای، زمینه‌ساز هزاران مورد گاز گرفتگی و ده‌ها تا صدها مرگ سالانه می‌شود.

مونوکسیدکربن
گازی بی‌ رنگ، بی‌ بو، بی‌ طعم و بدون خاصیت تحریک‌کنندگی مخاط است. به همین دلیل به آن قاتل خاموش گفته می‌شود و قربانی معمولا زمانی متوجه حضور آن می‌شود که فرصت واکنش ندارد.
آمارهای منتشر شده نشان می‌دهند که بخش قابل‌ توجهی از تلفات گاز گرفتگی مستقیما به نقص وسایل گاز سوز، نصب غیر اصولی و دودکش‌های نامناسب باز می‌گردد. این وضعیت ضرورت پرداختن علمی و نظام‌مند به مفهوم وسایل گاز سوز ایمن را آشکار می‌کند.

۲. مونوکسیدکربن و اثرات آن بر سلامت
۲.۱. منبع تولید مونوکسیدکربن
مونوکسیدکربن محصول احتراق ناقص سوخت‌های حاوی کربن است. مهم‌ترین عوامل احتراق ناقص در وسایل گازسوز
- کمبود اکسیژن (هوابندی شدید فضا یا مسدود بودن مسیر ورود هوا)
- تنظیم نبودن یا کثیف بودن مشعل و برنر
- انسداد یا نقص دودکش و مسیر خروج محصولات احتراق
- استفاده از وسایل غیر استاندارد یا دستکاری‌ شده

۲.۲. مکانیسم اثر بر بدن
مونوکسیدکربن با هموگلوبین خون ترکیب و کاربوکسی‌ هموگلوبین تشکیل می‌دهد. میل ترکیبی هموگلوبین به مونوکسیدکربن حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ برابر بیشتر از اکسیژن است. در نتیجه اکسیژن‌ رسانی به بافت‌ها مختل می‌شود و به‌ ویژه مغز و قلب در معرض آسیب حاد قرار می‌گیرند.

علائم اولیه
- سردرد، سرگیجه، تهوع، ضعف، خواب‌آلودگی
در غلظت‌های بالاتر
- اختلال هوشیاری، تشنج، اغما و مرگ

۳. وضعیت گاز گرفتگی در ایران (مروری بسیار کوتاه)
بر اساس گزارش‌های شرکت ملی گاز ایران و سازمان پزشکی قانونی کشور هر سال با آغاز فصل سرمای سال، منحنی گاز گرفتگی و مرگ‌های ناشی از مونوکسیدکربن به‌ طور معنی‌دار افزایش می‌یابد.
دودکش‌های معیوب و غیر استاندارد، مسئول سهم بالایی مرگ‌های ناشی از مرگ خاموش گزارش شده‌اند
نقص در وسایل گازسوز (کیفیت پایین، فقدان سیستم‌های ایمنی، عدم سرویس دوره‌ای) عامل اصلی دیگر گاز گرفتگی است.
این آمار نشان می‌دهد که تمرکز صرف بر آموزش کاربر کافی نیست و باید به صورت هم‌ زمان، کیفیت وسایل گاز سوز، اجرای استانداردها و بازرسی ساختمان‌ها تقویت شود.

۴. تعریف وسیله گازسوز ایمن
وسیله گازسوز ایمن صرفا دستگاهی نیست که کار کند بلکه مجموعه‌ای از ویژگی‌های طراحی، ساخت، نصب و بهره‌برداری را هم‌ زمان دارد. یک وسیله گاز سوز ایمن معمولاً مشخصات زیر را دارد
۱-انتخاب و طراحی مطابق استانداردهای ملی و بین‌المللی معتبر
۲- بهره‌مندی از سامانه‌های ایمنی ذاتی مانند
- ترموکوپل و شیر ایمنی قطع گاز
- سیستم ODS یا حسگر کمبود اکسیژن در برخی بخاری‌ها
- محدودکننده دما و فشار در آبگرم‌کن‌ها و پکیج‌ها
۳- وجود علامت استاندارد ملی ایران و مشخصات سازنده روی بدنه
۴- دفترچه راهنمای واضح، شامل دستورالعمل نصب، بهره‌برداری و سرویس
۵- قابلیت سرویس و تعمیر توسط تکنسین دوره‌ دیده

۵. استانداردها و الزامات قانونی
در ایران، طراحی، ساخت و نصب وسایل گاز سوز و شبکه داخلی گاز ساختمان‌ها تحت پوشش مقررات و استانداردهای زیر قرار می‌گیرد
- استانداردهای ملی ایران در حوزه بخاری گازسوز، آبگرم‌کن و اجاق گاز
- مقررات ملی ساختمان، مبحث ۱۷ تأسیسات لوله‌کشی گاز طبیعی
- دستورالعمل‌های ایمنی شرکت ملی گاز ایران در خصوص انشعاب، نصب و بازرسی

عدم رعایت این الزامات می‌تواند منجر به نشت گاز، احتراق ناقص، تجمع مونوکسیدکربن و در نهایت انفجار یا گاز گرفتگی شود. تقویت نظام بازرسی (گازرسانی، شهرداری، نظام مهندسی و آتش‌نشانی) یکی از کلیدهای کاهش حوادث است.

۶. عوامل اصلی نا ایمنی در وسایل گازسوز و نصب آنها
۶.۱. وسایل غیر استاندارد و دستکاری‌شده
- تولیدات کارگاهی بدون مجوز و بدون تأییدیه استاندارد
- استفاده از قطعات نامرغوب، نبود ترموکوپل و شیر اطمینان
- تغییرات غیر مجاز توسط تعمیرکاران فاقد صلاحیت
این موارد نه فقط خطر گاز گرفتگی، بلکه خطر آتش‌سوزی و انفجار را نیز افزایش می‌دهند.

۶.۲. نصب غیر اصولی
رایج‌ترین خطاهای نصب
- نصب بخاری و آبگرم‌کن در فضای کوچک و فاقد تهویه
- استفاده از دودکش‌های آلومینیومی نازک، شلنگی یا خرطومی نامناسب
- وصل نکردن صحیح دودکش به شبکه مشترک یا خروجی پشت‌بام
- نبودن کلاهک H یا معیوب بودن آن
- شیب نامناسب دودکش و وجود زانویی‌های متعدد

۶.۳. نگهداری و سرویس نکردن دستگاه
- تمیز نکردن مشعل‌ها و فیلترها برای سال‌های متوالی
- عدم کنترل سالانه سلامت دودکش
- بی‌توجهی به علائم هشداردهنده مانند زرد شدن شعله، دوده زدن، بوی سوختگی
این موارد به تدریج شرایط احتراق را به سمت احتراق ناقص و تولید مونوکسیدکربن سوق می‌دهد.

۷. مشخصات کلیدی یک وسیله گازسوز ایمن در ساختمان
برای کاهش خطر گاز گرفتگی، هنگام انتخاب و بهره‌برداری از وسایل گازسوز باید به نکات زیر توجه شود
۱- وجود علامت استاندارد و شناسه رهگیری
۲- مجهز بودن به ترموکوپل و شیر قطع‌کن خودکار در صورت خاموش شدن شعله
۳- تناسب قدرت حرارتی وسیله با حجم و شرایط تهویه فضا
۴- طراحی مناسب مسیر دودکش و توصیه دقیق در دفترچه راهنما
۵- وجود سامانه‌های کنترلی اضافه در وسایل جدیدتر
- حسگر دمای مبدل
- حسگر جریان آب و گاز
- سیستم‌های تشخیص شعله
در ساختمان‌هایی مثل مهد کودک، مدرسه، خوابگاه و بیمارستان، توصیه می‌شود از وسایل احتراق بسته (مانند برخی مدل‌های پکیج و بخاری فن‌دار با دودکش دوجداره) استفاده شود که هوای احتراق را از بیرون می‌گیرند و محصولات احتراق را مستقیماً به بیرون تخلیه می‌کنند

۸. راهکارهای عملی پیشگیری از گاز گرفتگی مونوکسیدکربن
۸.۱. در سطح طراحی و ساخت ساختمان
- رعایت کامل مبحث ۱۷ مقررات ملی ساختمان
- پیش‌بینی مسیرهای مجزا و استاندارد برای دودکش‌ها
- طراحی مناسب تهویه طبیعی و مکانیکی
- ممنوعیت قراردادن وسایل احتراق باز در فضاهای بسته بدون تهویه

۸.۲. در انتخاب و خرید وسایل گاز سوز
- خرید فقط از برندهای معتبر با تأییدیه استاندارد
- پرهیز از خرید بخاری و آبگرم‌کن دست‌ دوم و دستکاری‌ شده
- توجه به بر چسب مشخصات، دفترچه راهنما و خدمات پس از فروش

۸.۳. در نصب
- استفاده از نصابان مجاز و دارای گواهینامه مهارتی
- کنترل دقیق دودکش
- عمودی بودن مسیر تا حد امکان
- عدم وجود نشتی، ترک و اتصال غیر اصولی
- نصب کلاهک H روی بام
- انجام تست مکش دودکش با روش‌های ساده (مثل استفاده از شعله یا کاغذ)

۸.۴. در بهره‌برداری و نگهداری
- سرویس دوره‌ای سالانه بخاری و آبگرم‌ کن قبل از شروع فصل سرد
- توجه به علائم هشداردهنده
- زرد بودن یا ناپایداری شعله
- دوده زدن اطراف دهانه بخاری
- احساس سردرد، تهوع، سنگینی سر در محیط بسته
- عدم مسدود کردن مسیرهای تأمین هوا
- خاموش کردن وسایل گرمایشی در صورت احساس خواب‌ آلودگی غیر عادی یا بروز علائم شبه مسمومیت

۸.۵. نقش آشکارساز مونوکسیدکربن
نصب حسگر و آژیر مونوکسیدکربن در محل‌های پرخطر (نزدیک اتاق خواب، در مجاورت وسایل گازسوز) می‌تواند لایه‌ای حیاتی از ایمنی ایجاد کند. البته این حسگرها جایگزین طراحی و نصب صحیح وسایل گازسوز نیستند و فقط آخرین خط دفاع محسوب می‌شوند.

۹. نتیجه‌گیری
گاز گرفتگی با مونوکسیدکربن نتیجه یک اشتباه ساده نیست، بلکه حاصل هم‌ زمان ضعف در طراحی ساختمان، انتخاب وسیله نامناسب، نصب غیر اصولی، عدم سرویس دوره‌ای و آموزش ناکافی مصرف‌کننده است.
تجربه ایران و سایر کشورها نشان می‌دهد که کاهش پایدار آمار گاز گرفتگی تنها زمانی فراهم می‌شود که سه محور به صورت هم‌ زمان تقویت شود
۱- ارتقای استانداردها و کیفیت وسایل گازسوز
۲- نظارت مؤثر بر طراحی و نصب شبکه داخلی گاز و دودکش‌ها
۳- آموزش ساده، مستمر و کاربردی به شهروندان در مورد استفاده ایمن از وسایل گازسوز
در نهایت، وسیله گاز سوز ایمن مفهومی سیستمی است، نه صرفا یک محصول. امنیت واقعی زمانی ایجاد می‌شود که کل سیستم تأمین گاز، وسیله گاز سوز، دودکش، تهویه ساختمان و رفتار مصرف‌کننده در یک چارچوب منسجم ایمنی طراحی و کنترل شود.

منبع