راهنمای جامع خرید کپسول آتش‌نشانی
کدام نوع برای منزل یا محل کار شما مناسب است؟
آتش‌سوزی حادثه‌ای ناگهانی و پیش‌بینی‌ ناپذیر است که می‌تواند در چند دقیقه خسارت‌های جبران‌ناپذیری ایجاد کند. با این حال، داشتن تجهیزات مناسب و آشنایی با نحوه استفاده از آن‌ها می‌تواند تفاوت بین یک حادثه کوچک کنترل‌شده و یک فاجعه بزرگ باشد. کپسول آتش‌نشانی یکی از مهم‌ترین و در عین حال ساده‌ترین ابزارهای ایمنی است که حضور آن در هر منزل، محل کار، فروشگاه، کارگاه و ساختمان عمومی ضروری است. در این راهنما، انواع کپسول‌های آتش‌نشانی، کاربردها، مزایا و محدودیت‌های آن‌ها را بررسی می‌کنیم تا بتوانید بر اساس استانداردهای معتبر، بهترین گزینه را انتخاب کنید.

کپسول آتش‌نشانی چیست و چرا به آن نیاز داریم؟
کپسول آتش‌نشانی یک مخزن تحت فشار است که حاوی ماده اطفاءکننده (مانند آب، پودر، گاز CO₂، فوم و …) می‌باشد. هدف اصلی این وسیله، مهار و خاموش کردن آتش در مراحل اولیه حریق است؛ یعنی زمانی که هنوز شعله‌ها کوچک هستند و امکان کنترل سریع آن‌ها وجود دارد. انتخاب صحیح نوع کپسول، هم شانس موفقیت شما در خاموش کردن آتش را افزایش می‌دهد و هم از به‌ وجود آمدن خطرات ثانویه (مثل برق‌گرفتگی، پاشش مایع سوختنی یا آسیب به تجهیزات حساس) جلوگیری می‌کند.

کلاس‌های آتش‌سوزی را بشناسید
برای انتخاب کپسول مناسب، ابتدا باید بدانیم حریق‌ها به چند دسته (کلاس) تقسیم می‌شوند. مهم‌ترین کلاس‌های حریق که در استانداردهای بین‌المللی (مانند NFPA و BS EN) تعریف شده‌اند عبارت‌اند از:

• کلاس A
آتش‌سوزی مواد جامد آلی قابل احتراق مانند چوب، کاغذ، مقوا، پارچه، برخی پلاستیک‌ها و زغال‌سنگ.
این مواد معمولاً پس از سوختن، خاکستر به جا می‌گذارند.

• کلاس B
آتش‌سوزی مایعات قابل اشتعال مانند بنزین، گازوئیل، نفت سفید، الکل، تینر، رنگ‌های حلال‌دار و روغن‌های صنعتی.

• کلاس C
آتش‌سوزی گازهای قابل اشتعال مانند گاز طبیعی، پروپان، بوتان و متان.
(در استاندارد NFPA، C بیشتر برای حریق تجهیزات تحت ولتاژ برق به‌ کار می‌رود. اما در برخی منابع، گازها نیز به این صورت دسته‌بندی می‌شوند. در عمل، حریق گاز معمولاً با قطع منبع گاز و سپس اطفا کنترل می‌شود.)

• کلاس D
آتش‌سوزی فلزات قابل اشتعال مثل منیزیم، سدیم، تیتانیوم، پتاسیم و آلیاژهای آن‌ها.
این نوع حریق بیشتر در صنایع خاص و کارگاه‌های صنعتی دیده می‌شود و نیاز به مواد اطفاء ویژه دارد.

• کلاس F / K
آتش‌سوزی روغن‌ها و چربی‌های پخت و پز (مانند روغن سرخ‌کردنی در رستوران‌ها و آشپزخانه‌های صنعتی).
در استانداردهای اروپایی معمولاً با F و در استاندارد NFPA با K نشان داده می‌شود.

• حریق تجهیزات الکتریکی (Electrical)
بسیاری از منابع این نوع حریق را با عنوان کلاس C یا E معرفی می‌کنند، اما در استانداردهای جدید، بیشتر تأکید بر تجهیزات تحت ولتاژ است و نه یک کلاس مستقل. مهم‌ترین نکته در این نوع حریق، انتخاب ماده اطفا است که نباید رسانای الکتریسیته باشد (مثل CO₂ یا برخی پودرها).

معرفی و بررسی انواع کپسول‌های آتش‌نشانی
۱. کپسول آتش‌نشانی آب و گاز

• ماده اطفاءکننده:
آب تحت فشار (معمولاً با گاز نیتروژن به عنوان عامل فشار).

• کلاس‌های مناسب:
مناسب برای کلاس A (چوب، کاغذ، پارچه و سایر مواد جامد آلی).

• نحوه عملکرد:
آب با جذب گرما، باعث خنک‌کردن سطح سوخت و اطراف آن می‌شود و در نتیجه دمای حریق را به زیر نقطه اشتعال کاهش می‌دهد.

• معایب و موارد احتیاط:
o استفاده از این کپسول برای حریق مایعات قابل اشتعال (کلاس B) می‌تواند باعث پخش شدن مایع و گسترش آتش شود.
o در حریق‌های مربوط به برق‌دار بودن تجهیزات یا کابل‌ها، استفاده از آب به دلیل رسانا بودن آن بسیار خطرناک است و ممکن است منجر به برق‌ گرفتگی شود.
o برای گازهای قابل اشتعال (کلاس C) نیز مناسب نیست.

• رنگ‌بندی:
در سیستم‌های قدیمی‌تر، کپسول‌های آب را گاهی با مشخصه‌های ظاهری خاص (مثلاً نوشته یا برچسب مربوطه) تشخیص می‌دادند. بر اساس استاندارد BS EN 3، امروزه بدنه همه کپسول‌ها عمدتاً قرمز است و نوع ماده اطفاءکننده از طریق برچسب‌ها و نوارهای رنگی روی بدنه مشخص می‌شود، نه رنگ کلی بدنه.

۲. کپسول آتش‌نشانی پودر و گاز
(Dry Chemical – اغلب نوع ABC)

• ماده اطفاءکننده:
پودر خشک شیمیایی (مانند مونوآمونیوم فسفات، بی‌کربنات سدیم یا پتاسیم) که با گاز (معمولاً نیتروژن) تحت فشار قرار گرفته است.

• کلاس‌های مناسب:
بسته به نوع پودر، می‌تواند مناسب حریق‌های:
o کلاس A (مواد جامد آلی)
o کلاس B (مایعات قابل اشتعال)
o کلاس C (گازها یا تجهیزات تحت ولتاژ، بسته به تعریف)
بسیاری از کپسول‌های متداول بازار دارای برچسب ABC هستند و به عنوان چند منظوره شناخته می‌شوند.

• نحوه عملکرد:
پودر با تشکیل یک لایه روی سطح سوخت و همچنین تداخل در واکنش‌های شیمیایی شعله، باعث قطع زنجیره واکنش احتراق و خفه شدن شعله می‌شود.

• مزایا:
o پوشش وسیع انواع حریق (A، B و C)
o عملکرد سریع و موثر در محیط‌های عمومی، پارکینگ‌ها، کارگاه‌ها و انبارها
o قیمت عموما مناسب‌تر نسبت به برخی انواع پیشرفته‌تر

• معایب و موارد احتیاط:
o پودر خارج‌شده می‌تواند دید را کاهش دهد و در فضاهای بسته، مشکلات تنفسی ایجاد کند.
o ذرات پودر خاصیت خورندگی نسبی دارند و ممکن است به تجهیزات الکترونیکی و دستگاه‌های ظریف آسیب بزنند.
o تمیز کاری پس از استفاده از کپسول پودری نسبتا زمان‌بر و پرهزینه است.

• رنگ‌بندی (بر اساس BS EN 3):
در سیستم‌های قدیمی، خاموش‌کننده‌های پودری اغلب با بدنه آبی‌رنگ شناخته می‌شدند. اما طبق استاندارد BS EN 3:
o بدنه خاموش‌کننده باید قرمز باشد (حداقل ۹۵٪ سطح).
o نوع عامل اطفا با یک نوار یا بخش رنگی روی برچسب یا بالای بدنه مشخص می‌شود.
در بسیاری از منابع، برای پودر ABC از باند بنفش/لیلاک استفاده می‌شود. با این حال، ممکن است در بازار هنوز کپسول‌های قدیمی با بدنه‌های کاملاً آبی دیده شوند که باید هنگام خرید به برچسب نوع ماده توجه کنید.

۳. کپسول آتش‌نشانی CO₂
(دی‌اکسید کربن)

• ماده اطفاءکننده:
گاز دی‌اکسید کربن (CO₂) تحت فشار بالا، بدون باقی‌ گذاشتن اثرات جامد یا مایع.

• کلاس‌های مناسب:
o کلاس B (مایعات قابل اشتعال)
o حریق تجهیزات الکتریکی تحت ولتاژ (سرورها، تابلوهای برق، تجهیزات کامپیوتری و …)

• نحوه عملکرد:
CO₂ با خارج شدن از نازل، محیط اطراف شعله را از اکسیژن تهی‌تر می‌کند (کاهش غلظت اکسیژن) و تا حدی اثر خنک‌کنندگی موضعی دارد. این ترکیب باعث خاموش شدن شعله می‌شود.

• مزایا:
o پس از استفاده، تقریباً هیچ اثری (پودر یا مایع) روی تجهیزات باقی نمی‌گذارد.
o غیر رسانا است و برای حریق‌های الکتریکی بسیار مناسب محسوب می‌شود.
o نیازی به تمیزکاری پس از استفاده ندارد.

• معایب و موارد احتیاط:
o کارایی محدود روی حریق‌های کلاس A، زیرا تأثیر چندانی بر عمق سوخت جامد ندارد.
o در فضاهای بسته، آزاد شدن زیاد CO₂ می‌تواند به دلیل کاهش اکسیژن، خطر خفگی ایجاد کند. بنابراین تهویه مناسب بعد از استفاده ضروری است.
o نازل CO₂ در هنگام تخلیه بسیار سرد می‌شود و تماس مستقیم با آن می‌تواند باعث سرمازدگی پوست شود؛ استفاده از دستگیره‌های عایق و احتیاط در کار با آن ضروری است.

• رنگ‌بندی:
در سیستم‌های قدیمی، کپسول‌های CO₂ اغلب با نوار یا بخش مشکی‌ رنگ روی بدنه مشخص می‌شدند. طبق BS EN 3 بدنه اکنون قرمز است و نوع ماده از روی برچسب و علامت‌گذاری مشخص می‌شود. ممکن است روی برخی کپسول‌ها همچنان نوار مشکی برای تمایز به‌ کار رود، اما معیار اصلی، نوشته و نمادهای روی برچسب است.

4. کپسول آتش‌نشانی فوم
(Foam)

• ماده اطفاءکننده:
محلول آبی حاوی مواد کف‌زا که پس از پاشش، به صورت فوم (کف) روی سطح سوخت قرار می‌گیرد.
• کلاس‌های مناسب:
o کلاس A (مواد جامد)
o کلاس B (مایعات قابل اشتعال، به‌خصوص سوخت‌هایی که چگالی کمتر از آب دارند و روی سطح آب شناور می‌مانند)

• نحوه عملکرد:
فوم با ایجاد یک لایه پوششی روی سطح سوخت، تماس اکسیژن با سوخت را قطع می‌کند و هم‌ زمان با وجود آب در ترکیب خود، باعث خنک شدن سوخت می‌شود.

• مزایا:
o بسیار مناسب برای حریق‌های سطحی مایعات (مثلاً حوضچه‌های سوخت، نشت بنزین و گازوئیل).
o نسبت به آب خالی، در حریق مایعات ایمن‌تر و مؤثرتر است.

• معایب:
o فوم حاوی مقدار قابل توجهی آب است. بنابراین برای حریق تجهیزات الکتریکی تحت ولتاژ مناسب نیست.
o استفاده نادرست (مثل پاشیدن مستقیم فوم با فشار روی سطح مایع در برخی شرایط) می‌تواند مایع را جا به‌ جا و آتش را پخش کند.

• رنگ‌بندی:
در برخی سیستم‌های قدیمی، خاموش‌کننده‌های فوم با نوار زرد یا لیمویی مشخص می‌شدند. در استاندارد BS EN 3، بدنه قرمز و نوع ماده با نوار رنگی و برچسب مشخص می‌شود. هنگام خرید، حتماً به نماد کلاس‌های A و B روی برچسب دقت کنید.

5. کپسول آتش‌نشانی بیوورسال
(Bioversal و سایر عوامل دوستدار محیط زیست)

• ماده اطفاءکننده:
محلول یا عامل ویژه با پایه زیست‌سازگار (Environmentally friendly) که برای اطفای طیف وسیعی از حریق‌ها طراحی شده است. نام تجاری بیوورسال نمونه‌ای از این نوع محصولات است.

• کلاس‌های مناسب (بسته به محصول):

بسیاری از این کپسول‌ها به صورت چندمنظوره برای حریق‌های:
o کلاس A
o کلاس B
o کلاس F/K (روغن‌ها و چربی‌های پخت و پز)

و در برخی محصولات، برای استفاده روی تجهیزات الکتریکی و برخی حریق‌های گازی نیز تأیید می‌شوند. تشخیص دقیق، از روی گواهی‌ها و برچسب سازنده انجام می‌شود.

• مزایا:
o طراحی‌شده برای کاهش اثرات زیست‌محیطی و معمولاً غیر سمی هستند.
o در بسیاری از محصولات، انرژی شعله را جذب کرده و از شعله‌ور شدن مجدد تا حد زیادی جلوگیری می‌کنند.
o در مواردی، برای استفاده در آشپزخانه‌ها (به‌ویژه رستوران‌ها) گزینه‌ای بسیار مناسب محسوب می‌شوند.

• معایب:
o معمولاً قیمت بالاتری نسبت به کپسول‌های پودری یا آب و گاز دارند.
o در بازار همه کشورها به صورت گسترده عرضه نشده‌اند و ممکن است دسترسی به شارژ و سرویس آن‌ها محدودتر باشد.

انتخاب کپسول مناسب برای منزل یا محل کار
1.شناسایی ریسک‌ها
برای انتخاب درست، ابتدا باید نوع خطرات احتمالی در محیط خود را بشناسید:

• منزل
o در فضای عمومی خانه (هال، اتاق‌ها، راهروها):
یک کپسول پودر ABC در سایز متناسب (مثلاً ۴ یا ۶ کیلوگرمی) معمولاً انتخابی مناسب است، زیرا طیف وسیعی از حریق‌های خانگی (A، B و برخی C) را پوشش می‌دهد.

• آشپزخانه:
• در صورت امکان، استفاده از کپسول یا اسپری مخصوص حریق‌های آشپزخانه (کلاس F/K) توصیه می‌شود.
• یک کپسول CO₂ کوچک یا بیوورسال نیز می‌تواند گزینه تکمیلی خوبی برای حریق‌های الکتریکی و روغن‌های پخت‌ و پز باشد (البته همیشه همراه با آموزش صحیح استفاده).
o پارکینگ یا انباری:
کپسول پودر ABC اغلب مناسب است، به‌ ویژه در حضور خودرو، بنزین، رنگ و سایر مواد قابل اشتعال.

• محل کار اداری
o برای اتاق‌های سرور، اتاق برق، اتاق کامپیوتر و تجهیزات الکترونیکی حساس:
کپسول CO₂ به دلیل عدم‌ بر جای‌ ماندن اثر و غیررسانا بودن، گزینه‌ای بسیار مناسب است.

• برای راهروها، فضاهای عمومی و اتاق‌ها:
کپسول‌های پودر ABC یا در برخی موارد فوم (در صورت وجود خطر مایعات) قابل توصیه هستند.

• محل کار کارگاهی و صنعتی
o در کارگاه‌ها و کارخانه‌ها، ترکیب پودر ABC، CO₂ و در صورت نیاز فوم یا خاموش‌کننده‌های ویژه کلاس D ممکن است ضروری باشد.
o در محیط‌هایی که فلزات قابل اشتعال، مواد شیمیایی خاص یا خطرات پیچیده وجود دارد، حتماً باید ارزیابی ریسک توسط کارشناس ایمنی یا آتش‌نشانی انجام شود.

2. اندازه، وزن و ارتفاع نصب بر اساس NFPA 10
انتخاب اندازه و وزن کپسول علاوه بر مدت زمان تخلیه، بر راحتی استفاده نیز تأثیر دارد. همچنین نحوه نصب آن باید مطابق استاندارد باشد.

طبق NFPA 10 Standard for Portable Fire Extinguishers:
• برای کپسول‌هایی با وزن کل حداکثر ۴۰ پوند (تقریباً ۱۸ کیلوگرم)
o بالاترین نقطه خاموش‌کننده (معمولاً دستگیره) باید حداکثر ۵ فوت (۱٫۵۳ متر) بالاتر از سطح زمین باشد.

• برای کپسول‌هایی با وزن بیش از ۴۰ پوند (بیش از حدود ۱۸ کیلوگرم)
o بالاترین نقطه خاموش‌کننده باید حداکثر ۳/۵ فوت (۱/۰۷ متر) بالاتر از سطح زمین نصب شود.

• در تمام حالات
o کمترین فاصله پایین کپسول از سطح زمین نباید کمتر از ۴ اینچ (حدود ۱۰ سانتی‌متر) باشد تا از آسیب ناشی از نظافت، برخورد با تجهیزات و رطوبت زمین جلوگیری شود.

این محدودیت‌ها برای این است که:
• کپسول برای اکثر افراد قابل دسترس باشد.
• در عین حال، کپسول‌های سنگین خیلی بالا نصب نشوند تا هنگام برداشتن، خطر آسیب به کاربر کاهش یابد.

3. تعداد و محل نصب
• کپسول‌ها باید در نقاطی نصب شوند که دسترسی سریع و بدون مانع به آن‌ها وجود داشته باشد.

• محل‌های پیشنهادی:
o نزدیک درب‌های خروجی (نه در عمق فضا، تا هنگام فرار قابل دسترس باشد).
o کنار آشپزخانه یا ورودی آن، نه دقیقاً بالای اجاق گاز.
o در انبارها، پارکینگ‌ها و نقاطی که مواد قابل اشتعال نگهداری می‌شوند.
• کپسول‌ها باید با تابلو یا برچسب هشداردهنده واضح مشخص شوند تا در شرایط اضطراری به سرعت دیده شوند.

نکات مهم پس از خرید
1.آموزش روش صحیح استفاده
داشتن کپسول بدون آموزش استفاده از آن، کارایی محدودی دارد. یکی از روش‌های ساده و استاندارد برای به خاطر سپردن نحوه استفاده، روش PASS است:
• P – Pull کشیدن ضامن (پین) کپسول.
• A – Aim نشانه رفتن نازل یا شیلنگ به سمت پایه آتش (نه نوک شعله).
• S – Squeeze فشردن اهرم برای آزاد شدن ماده اطفاءکننده.
• S – Sweep حرکت رفت و برگشتی نازل از یک سمت به سمت دیگر در پایین شعله‌ها تا پوشش کامل منطقه درگیر آتش.
توصیه می‌شود حداقل یک‌ بار به صورت عملی (با کپسول آموزشی، در صورت امکان) این مراحل تمرین شود؛ به‌ خصوص برای کارکنان محل کار یا اعضای خانواده در خانه.

۲ بازدید، سرویس و شارژ دوره‌ای
بر اساس NFPA 10 و دستورالعمل‌های رایج:

• بازدید ظاهری ماهانه توسط خود کاربر یا مسئول ایمنی:
o سلامت پلمب و ضامن
o خوانا بودن برچسب‌ها
o در دسترس بودن و مسدود نبودن مسیر
o عدم وجود زنگ‌زدگی، ضربه شدید یا نشتی

• بازرسی تخصصی سالانه توسط شرکت‌های مجاز:
o کنترل فشار داخلی (از طریق گیج و روش‌های تکمیلی)
o بررسی وضعیت شیلنگ، نازل، شیر و بدنه
o در صورت نیاز، شارژ، تست هیدرواستاتیک و جایگزینی قطعات
عدم سرویس به موقع، می‌تواند در لحظه حادثه باعث عدم عملکرد صحیح کپسول شود؛ بنابراین تاریخ سرویس و شارژ را جدی بگیرید.

3. توجه به استانداردها و تأییدیه‌ها
هنگام خرید کپسول آتش‌نشانی، به موارد زیر دقت کنید:
• دارا بودن استانداردهای ملی معتبر (مانند تأییدیه سازمان ملی استاندارد ایران، در صورت تولید داخل).

• اشاره یا هم‌خوانی با استانداردهای بین‌المللی مانند:
o برای نصب، بازدید و نگهداری (NFPA 10)
o برای ویژگی‌های فنی و رنگ‌بندی (در صورت تولید مطابق این استاندارد) (BS EN 3)

• وجود برچسب مشخص و خوانا شامل:
o نوع ماده اطفاءکننده
o کلاس‌های حریق قابل استفاده
o دستورالعمل مختصر استفاده
o اطلاعات تولیدکننده و تاریخ تولید/انقضا یا سرویس

نتیجه‌گیری
انتخاب کپسول آتش‌نشانی مناسب برای منزل یا محل کار، یک هزینه نیست؛ بلکه سرمایه‌گذاری حیاتی برای حفاظت از جان و مال است. با شناخت کلاس‌های مختلف حریق، آگاهی از قابلیت‌ها و محدودیت‌های هر نوع کپسول (آب و گاز، پودر، CO₂، فوم و بیوورسال) و رعایت اصول نصب و نگهداری بر اساس استانداردهای معتبر مانند NFPA 10 و BS EN 3، می‌توانید آمادگی خود را در برابر حریق‌های احتمالی به شکل قابل توجهی افزایش دهید.

ترکیب مناسب کپسول‌ها (مثلاً پودر ABC برای پوشش عمومی، CO₂ برای تجهیزات الکتریکی و در صورت امکان عوامل ویژه برای آشپزخانه و صنایع خاص) در کنار آموزش صحیح و سرویس دوره‌ای، استراتژی‌ای است که در لحظات بحرانی می‌تواند تفاوتی تعیین‌کننده ایجاد کند.

منبع